Kaşkaylar - Qaşqay Eli – Кашкай adlarıyla da anılırlar.

Kaşkaylar, Azerbaycanlılardan sonra İran’daki en büyük Türk topluluğudur. Sayıları 2.5 milyondan fazladır ve siyasi olarak iyi örgütlenmiş etkin bir topluluktur. İran yönetiminin art arda yaptığı yerleştirme çabalarına rağmen çoğunluğu Fars eyaletinde hala göçebe olarak yaşamaktadır. Moğollar devrinde Doğu Türkistan’dan göçerek İran’a gelip yerleşen Kaşkay Türkleri törelerine bağlılıkları ve savaşçı özellikleri ile ünlüdür.

Kaşkaylar, Güneydoğu İran'ın Fars Eyaleti'nde özellikle Şiraz çevresinde yaşayan ve hala ağırlıklı olarak göçebe biçiminde yaşayan bir Türk halkıdır. Azerbaycanlılardan sonra İran'daki en kalabalık Türk topluluğudur.

Zagros Dağları'nın etekleri boyunca uzanan bölgede yaşarlar. Yerleşik olanlar Şiraz, Firuzabad, Feraşbend, Kazerun, Abade ve Semirom gibi şehirlerdedir. Göç rotaları yazın Şiraz'ın yaylaları (yaylak) ile kışın Basra Körfezi'nin ovaları (kışlak) arasındaki 480 - 1.000 km'lik bir alandır.

Kaşkay'da bozkır, su, yüksek tepeler ve sık bitki örtüsü bu bölgeyi dört yandan kuşatmıştır. Ayrıca bölgenin iklim şartları üzerinde de bu doğal kuşatmanın büyük etkileri vardır. Bölgenin siyasi sınırları daha çok kuzey ve kuzeybatı taraflarını çizer. Bu sınırlardan itibaren ise Bahtiyari, Lor, Bayer, Ahmedi ve civar aşiretlerin sınırları başlar. Kaşkaylar daha önceleri Bahtiyarilerle kanlı çarpışmalar yapmış, bu sebepten ötürü aralarında sınırları belirleyici anlaşmalar yapılmış ve bu sınırlar siyasi sınırlar olarak kalmıştır. Kaşkaylar İran'ın güney kesiminde 17 eyalete yayılmış durumdadır. Dolayısıyla yayıldıkları bölge 186.180 km2 gibi geniş bir alanı içine elmaktadır. Bu saha İran hükümetince son yıllara kadar Vilayet-i Kaşkaî adı ile ayrı bir idari bölgeye ayrılmış ve tahminen üçyüz yerleşim bölgesini içine alan onbeş şehre bölünmüştür.

Kaşkayca

Kaşkayca, İran'da yaklaşık 1,5 milyon Kaşkay tarafından konuşulan Oğuz öbeğine ait bir Türk dilidir. Azerbaycan Türkçesine çok yakın olan bir dildir.

Aynallu ve Afşarcaya çok benzerliği bulunmaktadır. Bazı kökenbilimciler Oğuzcanın batı koluna dahil etseler de aslında Oğuzcanın güney koluna dahildir.

İran'da 1982'de yapılan nüfus sayımında 400.000 kişi bu dili anadil olarak belirtmiş ve buna takiben 1997'de yapılan ayrıntılı bir araştırma sonucu 1,5 milyon kişinin Kaşkay Türkçesini konuştuğu saptanmıştır.

Kaşkaylar, İran'ın Fars Eyaleti’nde hâlâ yarı-göçebe olarak yaşarlar. Kaşkaylar genelde iki dilli olup anadilleri Kaşkay Türkçesi yanında resmî dil olan Farsçayı da konuşurlar. Kaşkaycanın yazısız bir dil olduğu iddia edilse de; son zamanlarda bu tezi çürüten Arapça harflerle yazılmış bazı karşı kanıtlar bulunmuştur.

Kaşkay Sözcüğünün Kökeni İran'ın XIX. asır tarihcilerinden Sipihr, "Halaçlar Rum'dan İran'a geldikten sonra,

onlardan bir kısım tayfa ayrılarak Fars'a göçtü. Rum vilayetinin Halacistan bölgesinden sakin olup kalan tayfalar, göçenleri "kaçgar" diye adlandırırlar" demektedir.

M.H. Fesai, Mes'ud Keyhan, Rus araştırmacılardan M.S. İvanov, N.A. Kielyakov eserlerinde Sipirh'in görüşünü benimserler.

Mes'ut Keyhan ise bu sözcüğün (Kaşkai) "göçmek" sözünden geldiğini belirtmiştir. N. Field de, Sipihr'in ve M. Keyhan'ın eserlerinde verilenlere yakın görüşler tekrar edilmiştir. Bazı kaynaklarda, "kaşkai" ve "kaçkai" kelimeleri arasındaki benzerlikten yola çıkarak, Türk dilindeki "kaç- (firar etmek, kaçmak) " fiilinden geldiği görüşü ileri sürülmüştür.

Kaşkay adını "Kaşgar" iliyle bağdaştıranlar da vardır. Kaşkaylar, vaktiyle Kaşgar şehri etrafında oturdukları için, zamanla "kaşkay" diye adlandırılmışlardır. Kaşgar şehri ve Özbekistan'daki Kaşka Derya (Kaşka-ı Derya) ırmağı ile coğrafik bağlantı bakımından "kaşkay" sözcüğünü açıklayan görüşler de bulunmaktadır.

Balayan'a göre, "kaşkay" adının Kuzey Azerbaycan'da, Savalan'ın batısında bulunan Gaşgadağ iadıyla bağlantısı vardır. Kaşkayların "kaşkaşe" diye adlandırılan Yamut boyunun oymağı olduklarından dolayı "kaşkai" diye adlandırıldığını düşünenler de vardır.

Haber: Veysel Kavrayan

Eğitimci-Gazeteci-Yazar

veyselkavrayan@gmail.com